به مناسبت ایام شهادت حضرت فاطمه(س) جلسه تفسیر قرآن با سخنرانی محمدعلی انصاری شب گذشته ۱۱ آذرماه در حسینیه ارشاد تهران برگزار شد و انصاری در آن به تفسیر آیات پایانی سوره فرقان پرداخت که گزیده آن را در ادامه می‌خوانید؛

خداوند سبحان ذیل عبارت عباد الرحمن یعنی بندگان سرسپرده تربیت الهی که دل به رحمت خداوند داده‌اند یک به یک ویژگی‌ها و اوصاف این جماعت را به تصویر می‌کشد؛ از جمله سبکبالی، فروتنی در تمام زمینه‌ها، اینکه با سفیهان عمر را تلف نمی‌کنند ولی با وقار و متانت با آنها برخورد می‌کنند، اینکه آزار خویش را از مردم برمی‌دارند، با خداوند راز و نیازی دارند که قوت جان و روح آنهاست و بهترین اوقات را برای چنین امر مهمی برمی‌گزینند که خلوت دل باشد.

چهارمین وصف عبادالرحمن این است که دم به دم با بینشی که به حضرت حق دارند و آشنایی با جلال و جمال الهی این حس را دارند که هر زمان ممکن است مستوجب قهر الهی باشند چون سرمایه‌ای ندارند و تهی‌دست هستند. امام کاظم(ع) یک جمله زیبایی دارند که به عنوان تتمه این قسمت عرض می‌کنم. امام در دعا جمله‌ای می‌فرمایند که موجب تامل است: «پروردگارا هیچگاه من را از حد تقصیر خارج نکن» یعنی هیچ وقت احساس نکنم سرمایه‌ای دارم، رتبه و جایگاهی دارم بلکه همیشه این حس در من باشد در پیشگاه تو آنگونه که واقع مطلب است تهی‌دستم و خود را مقصر پیشگاه تو ببینم. این حس برخواسته از اوج معرفت است.

حال به ویژگی بعدی می‌رسیم: «وَالَّذِینَ إِذَا أَنْفَقُوا لَمْ یُسْرِفُوا وَلَمْ یَقْتُرُوا وَکَانَ بَیْنَ ذَلِکَ قَوَامًا؛ و کسانی‏‌اند که چون انفاق کنند نه ولخرجی می‌کنند و نه تنگ می‌گیرند و میان این دو [روش] حد وسط را برمی‏‌گزینند». قبل از ورود به متن آیه این نکته قابل ذکر است؛ ذکر اوصافی که خداوند مطرح می‌کند در این آیه متفاوت می‌شود یعنی چهار ویژگی پیشین به بعد رفتاری معنوی عباد الرحمن مربوط می‌شود ولی وصفی که اینجا مطرح می‌شود به لحاظ رفتار مادی اینهاست. کسانی که آن صفات شایسته را دارند، همان انسان‌هایی‌اند که این دیدگاه را نسبت به حق دارند که سرمایه‌ای برای خودشان در پیشگاه او قائل نیستند، به لحاظ زندگی مادی از بعد معیشت و اقتصاد هم سبک خاصی دارند و مدل ویژه‌ای در رفتار اینها دیده می‌شود.

سرمایه آخرت بازتاب زندگی دنیوی است

اگر ما معاش نداشته باشیم جهان آخرت را رقم نمی‌زنیم. سرمایه آخرت بازتاب زندگی دنیوی اوست و زندگی مادی و اقتصاد دنیوی و جهات جسمانی انسان اموری است که باید مورد بررسی قرار بگیرد و خداوند در کلام خویش به اینها توجه کرده است. حضرت فرمودند تمام کمالات در سه کلمه خلاصه می‌شود: فهم دین، تدبیر معیشت و انضباط اقتصادی، بردباری در برابر مشکلات زندگی. پس بحث مسائل انضباط مالی و دخل و خرج بسیار مهم است و جا دارد خداوند در ویژگی‌های بندگان برجسته خودش به این ویژگی هم اشاره کند.

کلمه انفاق به معنای برون کشیدن مال و سرمایه و به جریان انداختن آن است. هنگامی که یک چیزی را بیرون می‌کشند و به جریان می‌اندازند به آن نفق می‌گویند. به تونل نفق می‌گویند چون دل زمین را به بیرون می‌کشی. بر این اساس من انفاق را هزینه کردن معنا می‌کنم. مسلمان نباید سرمایه خود را راکد کند باید این سرمایه دست مردم بچرخد و گردش سرمایه اتفاق بیفتد تا اقتصاد را پویا و فعال کند.

قرآن به این انفاق سمت و سو می‌دهد. در مواردی به دنبال کلمه انفاق قید «فی سبیل الله» می‌آید یعنی اموال و سرمایه‌هایی که خدا به شما داده در مسیری به کار ببرید که رضای الهی است. این انفاق فی سبیل الله است. این انفاق و هزینه کردن ممکن است واجب باشد، ممکن است مستحب باشد یعنی یک هزینه‌هایی لازم و ضروری است مثل نفقه که از ماده انفاق است. در روایت داریم بهترین پول آن پولی است که انسان برای زن و فرزند خودش هزینه می‌کند. گاهی انفاق موارد غیر واجب را شامل می‌شود که وقتی کلمه انفاق می‌آید بیشتر این معنا در نظر می‌آید.

پس یکی از ویژگی‌های عباد الرحمن این است بخل ندارند و همیشه دست به جیب هستند و انفاق می‌کنند. آنچه مورد نظر این آیه است اصل انفاق نیست بلکه شیوه انفاق عباد الرحمن است. آیه می‌فرماید که عبدالرحمن در انفاق نه اسراف می‌کنند و نه بخل می‌ورزند. خدا یک اندازه تعیین می‌کند که از آن بگذرد اسراف است از آن کمتر باشد بخل است. آن حد وسط چیست؟ حد قوام. قوام با کسره به معنای قوت گرفتن است، قوام با فتحه یعنی تعادل و حد وسط. تا اینجا لفظ آیه روشن شد.

پرهیز از اسراف حتی در صفات اخلاقی

گاهی اسراف در مسائل اخلاقی است. یکسری ملکات اخلاقی در وجود انسان است که اگر به نقطه اعتدال برسد وجود انسان بارور می‌شود ولی ممکن است به سمت اسراف برود. مثلا صفت شجاعت خیلی خوب است ولی این شجاعت یک افراط دارد یک تفریط. افراط در شجاعت موجب می‌شود انسان کارهای متهورانه انجام دهد. تفریط در شجاعت موجب ترس و بزدلی است. پس همه ویژگی‌های اخلاقی تابع این قاعده‌ای است که در آیه شریفه بیان شده است.

پس مفاد آیه صرفا ناظر به مسائل مالی نیست. بله، در مسائل مالی هم ماجرا همین است و اسراف در حیطه مسائل اقتصادی زندگی چه در سبک هزینه کردن و چه دیگر حوزه‌ها درست نیست. حضرت فرمودند در هزینه کردن برای زندگی نه اسراف کنید و نه بخل بورزید. پس عبادالرحمن کسانی هستند زمانی که هزینه می‌کنند رعایت تعادل می‌کنند نه مسرفانه هزینه می‌کنند و نه بخیلانه.